49 Λέξεις για το Χιόνι

• Έρευνα / Σενάριο / Σκηνοθεσία: Γιώργος Αυγερόπουλος
• Διεύθυνση Φωτογραφίας: Αλέξης Μπαρζός
• Επιμέλεια / Συντονισμός έρευνας: Ματθαίος Τσιμιτάκης
• Διεύθυνση / Οργάνωση Παραγωγής: Αναστασία Σκουμπρή
• Έρευνα / Οργάνωση θέματος: Γεωργία Ανάγνου
• Μοντάζ: Γιάννης Μπιλίρης, Μελέτης Πόγκας
• Πρωτότυπη Μουσική: Γιάννης Παξεβάνης
• Τραγούδι : Σαβίνα Γιαννάτου
• Επιμέλεια Ιστοσελίδας και κειμένων: Αποστόλης Καπαρουδάκης
• Γραφικά: Σάκης Παλπάνας

BEST FOREIGN FILM PRIZE
5th International Film Festival
St. Petersburg, Russia
Απρίλιος 2008

Όταν, τον Οκτώβριο του 2007, ο Γιώργος Αυγερόπουλος και ο εικονολήπτης Αλέξης Μπαρζός πετούσαν για ένα από τα βορειότερα σημεία του κόσμου, τη Γροιλανδία, δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι έννοιες όπως «κλιματική αλλαγή» και «υπερθέρμανση του πλανήτη», θα μπορούσαν τόσο γλαφυρά να καταγραφούν σε εικόνες και ήχους. Οι πάγοι λιώνουν, αυτό είναι γνωστό, αλλά είναι διαφορετικό να το διαβάζεις και διαφορετικό να το βλέπεις και να το ακούς.

Ο Αυγερόπουλος κατέγραφε τις εντυπώσεις του σ’ ένα ημερολόγιο: «Βρισκόμαστε 250 χιλιόμετρα πάνω από τον αρκτικό κύκλο. Ο πιλότος αναγγέλλει πως η θερμοκρασία εδάφους είναι -10 βαθμοί Κελσίου. Είμαστε οι μοναδικοί ξένοι στο μικρό αεροσκάφος. Σχεδόν όλοι οι υπόλοιποι είναι Ινουίτ ή όπως εμείς τους ξέρουμε, «Εσκιμώοι».

Ο Αλέξης και ‘γω, έχουμε τα μάτια μας ανοιχτά για να δούμε αυτό που ο Μάρτιν Σρέντερ, ο επιστήμονας από το Δανέζικο Μετεωρολογικό Ινστιτούτου είχε πει: «προσέξτε τις γαλάζιες λίμνες». Οι λίμνες δεν άργησαν να φανούν. Υπέροχες, μεγάλες, γαλάζιες τρύπες μέσα στο αιώνιο κάλυμμα του πάγου. Παλιότερα δεν υπήρχαν, εμφανίστηκαν τα τελευταία χρόνια λόγω της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Τώρα, κατά εκατοντάδες περνούσαν κάτω από την άτρακτο του αεροσκάφους, σχηματίζοντας όμορφα, αφηρημένα σχήματα. Αν η υπερθέρμανση του πλανήτη συνεχιστεί, μέχρι το 2080, θα έχουν εξαφανιστεί τα παγόβουνα και ο πάγος που σκεπάζει την θάλασσα. Ωστόσο, προς το παρόν, αυτό που εγώ βλέπω είναι μια όμορφη και γαλήνια εικόνα. Είναι εντυπωσιακό το πως εδώ, η φύση σηματοδοτεί με τον πιο ήρεμο τρόπο, την πιο βίαιη αλλαγή της.»

Ο πλανήτης έχει πυρετό και το θερμόμετρο για να τον μετρήσουμε βρίσκεται στη Γροιλανδία. Στην αχανή αυτή γη των πάγων, όλα όσα ακούμε στα δελτία ειδήσεων και διαβάζουμε στις εφημερίδες για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, συνιστούν την απτή καθημερινότητα των λιγοστών κατοίκων. Επί ημέρες, ο Αυγερόπουλος και ο Μπαρζός, κατέγραφαν σε απομονωμένες κοινότητες τη ζωή των κυνηγών και των ψαράδων της περιοχής, ζούσαν στα σπίτια τους, τους ακολουθούσαν στις επικίνδυνες εξορμήσεις τους στο απέραντο άσπρο του πάγου.

Ο Άρνι είναι κυνηγός. Ζει σε αυτόν τον αφιλόξενο τόπο, όπως ζούσαν οι Ινουίτ πρόγονοί του εδώ και χιλιάδες χρόνια.

Κυνηγά συνήθως φώκιες. «Αν δεν υπήρχαν φώκιες, οι Ινουίτ δεν θα είχαν επιζήσει» λέει. «Απ’ αυτές παίρνουμε το κρέας τους για τροφή, το δέρμα τους και το λίπος τους για ρούχα, και μ’ ότι απομένει ταΐζουμε τα σκυλιά για τα έλκηθρα.»…

Ο Άρνι έβαλε μια ολόσωμη φόρμα πάνω από τα ρούχα του, έζεψε τέσσερα από τα είκοσι σκυλιά του στο ξύλινο έλκηθρο, πήρε το όπλο και τα κιάλια του, χαιρέτισε την οικογένεια και με ένα μακρόσυρτο συριγμό έδωσε το σύνθημα στα σκυλιά να ξεκινήσουν. «Είναι τρεις λίμνες που πρέπει να περάσουμε», είπε. «Πηγαίνουμε αρκετά μακριά. Αν όλα πάνε καλά θα γυρίσουμε το βράδυ».

«Αναρωτήθηκα μέσα μου τι σήμαινε το «αν όλα πάνε καλά θα γυρίσουμε το βράδυ» και τον ρώτησα.», γράφει ο Αυγερόπουλος στο ημερολόγιό του.
– Αν δεν γυρίσουμε το βράδυ πότε θα γυρίσουμε;
– Αύριο.
– Και που θα κοιμηθούμε;

Με ένα νεύμα του χεριού του μου έδειξε μια σκηνή και μια λάμπα θυέλλης: «Έξω» απάντησε. Πέρασε περίπου μία ώρα. Ο παγωμένος αέρας μας έγδερνε το πρόσωπο. Άλλοτε πάνω στο έλκηθρο και άλλοτε σπρώχνοντάς το, ταξιδεύαμε αργά πάνω στο απέραντο άσπρο τοπίο.

Από μακριά φάνηκε η πρώτη λίμνη, τα νερά της είχαν παγώσει. Θα περνούσαμε με το έλκηθρο πάνω από τον πάγο και θα βγαίναμε στην άλλη όχθη. Καθώς πλησιάζαμε, ο Άρνι γίνονταν ανήσυχος. Έβλεπε κάτι που εμείς δεν μπορούσαμε να διακρίνουμε. Τράβηξε απότομα τα χαλινάρια και τα σκυλιά σταμάτησαν γαυγίζοντας. Κατέβηκε από το έλκηθρο και με τις μπότες του άρχισε να χοροπηδά πάνω στην παγωμένη επιφάνεια. Χρειάστηκαν λίγα χτυπήματα για να φανερωθούν οι πρώτες ρωγμές, που γρήγορα έγιναν πολλές επιτρέποντας στο νερό να έρθει στην επιφάνεια και να καταπιεί ένα μεγάλο κομμάτι πάγου. «Αν περνούσαμε, τώρα ίσως να ήμασταν νεκροί», είπε ο Άρνι.

Τέτοια εποχή, οι λίμνες και τα νερά της θάλασσας θα έπρεπε να έχουν ένα στρώμα πάγου τόσο παχύ που να σηκώνει άνετα το βάρος ενός αυτοκινήτου. Τα τελευταία χρόνια όμως, ο πάγος γίνεται όλο και πιο λεπτός. Αυτό οι επιστήμονες μπορεί να το μετράνε με νούμερα, αλλά στη σκληρή καθημερινότητα της Αρκτικής αυτό σημαίνει ότι μπορεί να φύγεις το πρωί και να μην γυρίσεις ποτέ πίσω.

Οι Ινουίτ βλέπουν κάθε μέρα την ζωή τους να αλλάζει δραματικά και τον Αρκτικό πολιτισμό τους να δέχεται το σημαντικότερο ίσως πλήγμα στην μακραίωνη ιστορία του. Ζώντας σε έναν σκληρό, χωρίς βλάστηση τόπο, για να επιβιώσουν ακολουθούσαν τα θηράματά τους μεταναστεύοντας από το ένα μέρος στο άλλο. Κι έγιναν ένα με τη φύση που τους περιέβαλε.

Χαρακτηριστικότερη απόδειξη για αυτό είναι ότι δημιούργησαν όχι μια και δύο, αλλά 49 λέξεις για να περιγράφουν με ακρίβεια το χιόνι και τον πάγο. Άλλη λέξη χρησιμοποιούν όταν μιλούν για το χιόνι που πέφτει (qaniit), κι άλλη για το χιόνι στο έδαφος (aput), για το χιόνι που ο αέρας το φέρνει μέσα στο σπίτι (sullarniq), για τον όγκο του πάγου που αποκολλήθηκε από ένα παγόβουνο (uukkarnit), για τον λεπτό και άσχημο πάγο (aakkarniq) ή για τον πάγο που λιώνει σχηματίζοντας ρυάκια νερού (sikuaq). Την τελευταία λέξη την χρησιμοποιούν πια όλο και συχνότερα. Η κλιματική αλλαγή για τους Ινουίτ δεν έχει αντίκτυπο απλώς στην εύρεση της τροφής τους αλλά στην ίδια τους την ταυτότητα, στην κουλτούρα και την παράδοσή τους.

Ο Νιλς είναι ψαράς και αφού πλέον δεν υπάρχει πάγος στη θάλασσα, μπορεί να χρησιμοποιεί την βάρκα του και τον χειμώνα, πράγμα ανήκουστο πριν από μερικά χρόνια. Αυτό όμως δεν τον βοηθά καθόλου στην δουλειά του. Όταν η θάλασσα πάγωνε, πήγαινε με το έλκηθρο όπου ήθελε πάνω στην παγωμένη επιφάνεια, άνοιγε μια τρύπα στον πάγο και ψάρευε από εκεί. Τώρα πρέπει να ανοιχτεί αρκετά για να έχει μια αξιοπρεπή ψαριά, ενώ οι γνώσεις που είχε αποκτήσει από τον πατέρα του για να προβλέπει τον καιρό, πλέον δεν τον βοηθούσαν καθόλου. Ο καιρός μέσα στην μέρα μπορεί να αλλάξει απρόβλεπτα, να σηκωθούν δυνατοί άνεμοι, να ξεσπάσουν καταιγίδες.

Ήδη στα ανοιχτά, κάποιοι φίλοι του είχαν αρχίσει δουλειά και τα θαλασσοπούλια έδειχναν ποιος τα πήγαινε καλύτερα. «Νίλς πρόσεχε τις καταραμένες φάλαινες» φώναξε κάποιος από μακριά. «Τρεις πέρασαν μόλις από δω».

Νέα είδη, άγνωστα σε αυτά τα νερά, έχουν κάνει την εμφάνισή τους. Φάλαινες που ζούσαν στα νερά της Σκανδιναβίας, τώρα που η θερμοκρασία τους το επιτρέπει, ανεβαίνουν βόρεια καταπίνοντας τεράστιες ποσότητες τροφής. Μαζί τους έρχονται και ψάρια που ζούσαν σε θερμότερα κλίματα κυνηγώντας την τροφή τους, τους θαλάσσιους μικροοργανισμούς που επίσης πρόσφατα μετανάστευσαν εδώ. Το ντόμινο της διατάραξης του οικοσυστήματος συνεχίζεται με είδη πουλιών που έρχονται από την Ευρώπη και κάνουν τις Αρχές της Γροιλανδίας να σκέφτονται ότι η χώρα, μπορεί να πληγεί και αυτή από τη νόσο των πτηνών.

Ο Γ. Αυγερόπουλος γράφει στο ημερολόγιό του: Ο Νίλς έριξε το παραγάδι του, γέλασε και άναψε τσιγάρο. Με την απλή και ουσιώδη γλώσσα που χαρακτηρίζει τους ιθαγενείς πληθυσμούς όλης της γης, από την Λατινική Αμερική ως την Αρκτική, έπιασε να μιλάει για τα βιομηχανικά ανεπτυγμένα κράτη. «Πρέπει να καταλάβουν όλοι ότι πρέπει να σταματήσουν να μολύνουν τον πλανήτη. Έχουμε όλοι το δικαίωμα να ζήσουμε. Ο αέρας, η γη και η θάλασσα, δεν ανήκουν σε κανένα. Ανήκουν μόνο στη Μητέρα Φύση. Όσα χρήματα κι αν βγάλουν, καινούργιο πλανήτη δεν μπορούν να αγοράσουν.»

Την ώρα όμως που οι πάγοι λιώνουν και οι επιστήμονες προειδοποιούν για μια επερχόμενη καταστροφή, οι πετρελαϊκές εταιρείες τρίβουν τα χέρια τους. Η Γροιλανδία δεν έχει ακόμα πετρέλαιο, έχει όμως ήδη συστήσει ένα υπουργείο «Πετρελαίου και ορυκτών πόρων». Όλα δείχνουν ότι στο προσεχές μέλλον, θα ανήκει και αυτή στις πετρελαιοπαραγωγές χώρες. Έχει συστήσει μάλιστα και κρατική εταιρεία πετρελαίου, την Nuna Oil που απασχολεί μόλις… 5 άτομα.

Στις 11 Οκτωβρίου, υπεγράφη μια ιστορική συμφωνία μεταξύ της Γροιλανδικής Κυβέρνησης και των πιο σημαντικών εταιρειών πετρελαίου του πλανήτη. Η κυβέρνηση παραχώρησε στις εταιρείες την άδεια να ερευνήσουν για κοιτάσματα πετρελαίου. Οι έρευνες θα γίνουν στη θάλασσα κοντά στον παγετώνα του Ιλουλισάτ, που έχει ανακηρυχθεί από την Ουνέσκο «παγκόσμιο μνημείο της ανθρωπότητας».

Όλοι τόνισαν τη σημασία της κίνησης αυτής για την πετρελαϊκή βιομηχανία. Όλοι είπαν ότι τώρα που οι πάγοι λιώνουν, η διαδικασία της εξερεύνησης και της εξόρυξης καθίσταται πολύ ευκολότερη. «Είναι μια θαυμάσια ευκαιρία» είπε ο υπουργός και τα λόγια του πνίγηκαν στα χειροκροτήματα.

«Η συμφωνία υπεγράφη με την παρουσία ελάχιστων δημοσιογράφων, ανάμεσα τους ο Αλέξης και ‘γω,» γράφει ο Αυγερόπουλος στο ημερολόγιό του.

«Ζήτησα από τους εκπροσώπους των εταιρειών να απαντήσουν σε ορισμένες ερωτήσεις. Έδειξαν να εκπλήσσονται. «Και τι σχέση έχουμε εμείς με την υπερθέρμανση του πλανήτη;» ρώτησε ο Κένεθ Χάνσεν από την Καναδική Husky. Ο Τζέιμς Ζούλιγκ της Exxon Mobil, ανακάθισε αμήχανος στην καρέκλα του. Ο Σορεν Γκάθ ο Δανός, της Dong Energy χαμογέλασε σαν να δεχόταν την πρόκληση. Και ο Άλαν Πιτς της Chevron ζήτησε δύο λεπτά καιρό και τηλεφώνησε στην Αμερική. «Δεν είναι λίγο παράδοξο το γεγονός ότι ενώ ο κόσμος ανησυχεί για το λιώσιμο των πάγων που θα ανεβάσει την στάθμη της θάλασσας κατά 7 μέτρα, εσείς αυτό το βρίσκεται μια θαυμάσια επιχειρηματική ευκαιρία;» ρώτησα.

«Η δουλειά μας είναι να ερευνούμε για πετρέλαιο και να το βγάζουμε στην επιφάνεια» είπε ο εκπρόσωπος της Exxon Mobil. «Ζούμε σε έναν αβέβαιο κόσμο και πρέπει πάντα να προσαρμοζόμαστε στις νέες συνθήκες» είπε ο εκπρόσωπος της Chevron. «Δεν φταίμε εμείς που λιώνουν οι πάγοι» είπε ο Καναδός της Husky. «Δίνουμε ενέργεια στον κόσμο και πρέπει να συνεχίσουμε να το κάνουμε με τους υδρογονάνθρακες μέχρι να αναπτύξουμε άλλες εναλλακτικές μορφές ενέργειας» είπε ο Δανός.

Κανένας τους δεν μπόρεσε να εγγυηθεί ότι δεν θα υπάρξει διαρροή, κηλίδα ή ατύχημα που να καταστρέψει το περιβάλλον.

Ο υφυπουργός πετρελαίου της Γροιλανδίας έδωσε ορισμένες διευκρινήσεις εκ μέρους της κυβέρνησης. «Δεν είμαστε εμείς που δημιουργήσαμε την υπερθέρμανση του πλανήτη» είπε. «Εμείς είμαστε 60.000 άνθρωποι. Την υπερθέρμανση την δημιούργησαν τα βιομηχανικά ανεπτυγμένα κράτη και θα ήταν μεγάλη αδικία κάποιος να αρνηθεί τώρα στην Γροιλανδία το δικαίωμά να εκμεταλλευτεί τους φυσικούς της πόρους. Άλλωστε δεν είναι μόνο το πετρέλαιο. Καθώς υποχωρούν οι πάγοι στην ξηρά ανακαλύπτουμε χρυσό και διαμάντια και στήνουμε ορυχεία. Μερικά έχουν ήδη αρχίσει να λειτουργούν. Πρέπει να καταλάβεις ότι το λιώσιμο των πάγων συμβαίνει, είναι γεγονός. Τι θα πρέπει να κάνουμε εμείς; Να κάτσουμε να κοιτάμε τους πάγους να λιώνουν;»

Όλοι είχαν τα επιχειρήματά τους. Το λιώσιμο των πάγων είναι μια σοβαρή κρίση και όπως κάθε σοβαρή κρίση, μεταφράζεται σε χρήμα. Μόνο που σε αυτή την περίπτωση, η κρίση δεν αφορά μια χώρα αλλά τον ίδιο τον πλανήτη. Και ίσως στο μέλλον, εδώ, στον πλανήτη γη να μη μείνει τίποτα που να αξίζει να πουληθεί…

Η εικόνα και ο ήχος της κλιματικής αλλαγής και της υπερθέρμανσης του πλανήτη όπως την κατέγραψε ο Εξάντας στην κατάλευκη Γροιλανδία. Εκεί, όπου το λιώσιμο των πάγων αλλάζει καθημερινά τη ζωή των Ινουίτ που την κατοικούν, εκεί όπου οι άνθρωποι, μέσα στους αιώνες, χρειάστηκε να αναπτύξουν 49 λέξεις για να περιγράψουν το χιόνι και τον πάγο που τους περικλείει.